به گزارش خبرنگاران علم و فناوری گزارش خبر، شبیر اشکپور مطلق در گفت‌وگویی در خصوص چگونگی وقوع زمین‌لرزه اظهار کرد: کره زمین از بخش‌های متنوعی تشکیل شده است و از سطح به مرکز، دمای آن افزایش می یابد. درست زیر پوسته جامد زمین یعنی خارجی‌ترین قشر زمین که محل زندگی ماست، ضخیم‌ترین لایه زمین با دمای بالا و روان موسوم به گوشته قرار دارد که در حال چرخش است و انتقال انرژی گرمایی از درون زمین به بیرون را بر عهده دارد.
قشر خارجی و جامد زمین یا پوسته، به صورت قطعات بزرگ و کوچک در تماس با هم، روی قشر مذکور (گوشته) شناور و در حرکت هستند، نظیر قطعات چوب شناور روی آب. این قطعات یا ورقه‌های ضخیم، در حین حرکت به هم تنه می‌زنند و در محل تماس به هم فشرده، از هم دور و یا به به موازات هم حرکت می‌کنند.
وی ادامه داد: این قطعات به طور دائم با هم درگیر هستند. انرژی حرکتی در مناطق مختلف پوسته به ویژه در مرزهای ورقه‌ها انباشته می شود و در شرایطی که انرژی انباشته شده از تحمل سنگ فراتر رود، ورقه در محل شکستگی‌ها که گسل نامیده شوند، به طور ناگهانی گسیخته و خُرد می‌شود و زلزله رخ می دهد.
زلزله چگونه اتفاق می‌افتد؟
عضو هیئت علمی گروه ژئوفیزیک زمین دانشگاه خلیج فارس بوشهر تصریح کرد: در مدت وقوع رویداد زلزله، بخش عمده از انرژی‌ای که در طول قرن‌ها انباشته شده است، در مدت زمان کوتاهی آزاد می شود. آزادی ناگهانی انرژی انباشته شده در گسل، زلزله یا زمین لرزه نامیده می‌شود.
اشکپور مطلق بیان کرد: فلات ایران بین دو ورقه پوسته قرار گرفته است. یکی موسوم به ورقه یا صفحه عربی در جنوب و جنوب باختری و دیگری که صفحه اوراسیا و در شمال واقع است. این دو صفحه در شرایط کنونی زمین شناسی، با سرعت بیش از ۲۰ میلی متر بر سال به یکدیگر نزدیک می‌شوند. خُردصفحه یا فلات ایران در محل فشردگی و در نتیجه تخلیه انرژی حرکتی دو صفحه مذکور قرار دارد.
وی افزود: بخشی از این انرژی به صورت چین خوردگی‌ها، نظیر زاگرس و البرز و بخش دیگری در محل شکستگی‌ها یا گسل‌ها انباشته می شود؛ لذا ایران به طور پیوسته در معرض جذب انرژی پوسته متحرک و مستعد وقوع زمین لرزه است. شواهد و سازوکار رویدادهای لرزه‌های فراوان سالانه و نیز اندازهگیری‌های تعیین موقعیت زمینی به کمک ماهواره‌ها (GPS)، اعتبار بیان فوق را تایید می‌کنند.
بوشهر، استانی زلزله‌خیز
این مدرس دانشگاه عنوان کرد: اگرچه استان بوشهر بر روی «پیسنگ عربی» واقع شده است، ولی درست در همسایگی مرز صفحه عربی قرار دارد و در نتیجه پتانسیل بالای لرزه‌خیزی برای سراسر استان قابل انتظار است.
اشکپور مطلق خاطرنشان کرد: به موازات رشته کوه زاگرس و در سراسر استان، گسل یا چشمه زلزله وجو ددارد. مشهورترین سامانه گسلی با طول بیش از ۱۸۰ کیلومتر، موسوم به گسل برازجان با روند تقریبی شمالی-جنوبی، در مرز کوه و دشت واقع است و شهرهای، برازجان، اهرم، خورموج به فاصله اندک و در حریم این گسل قرار دارند.
وی یادآور شد: زلزله مشهور فروردین ۹۲ دشتی با بزرگای ۶.۲ ناشی از فعال شدن قطعه جنوبی این گسل و زلزله آذز همان سال با بزرگای ۵.۷ دشتستان، به علت جنبا شدن بخش شمالی این گسل بود. گسل برازجان یک گسل با فعالیت بالاست و زلزله‌های بخش بلوکات (شرق استان) نمونه‌هایی از فعالیت این گسل است.
عضو هیات علمی گروه ژئوفیزیک زمین دانشگاه خلیج فارس ادامه داد: گسل برازجان در انتهای جنوبی خود، به سامانه گسلی دیگری که در مرز کوه و دشت واقع است موسوم به گسل پیش ژرفای زاگرس می‌پیوندد و شهرهای کاکی، کنگان، عسلویه و حتی جم را تحت تاثیر خود قرار می دهد. علاوه بر آن، با توجه به رویدادهای لرزهای، وجود یک شکستگی که از حوالی گنبد نمکی جاشک شروع می‌شود و در ادامه از مجاور شهر بردخون عبور کرده و تا مجاور شهر دیر ادامه می یابد، برآورد می‌شود.
اشکپور مطلق اضافه کرد: در بخش شمالی استان بوشهر، ادامه گسل پیش ژرفای زاگرس (گسل رگ سفید) از استان خوزستان وارد استان بوشهر می‌شود و با فاصله چند ده کیلومتری شمال-شمال‌خاوری شهرهای دیلم و گناوه عبور می‌کند و تا حوالی شهر شبانکاره امتداد می‌یابد. زلزله فروردین ۱۴۰۰با بزرگای ۵.۹ گناوه، ناشی از گسیختگی یک قطعه از این گسل بود. به نظر می‌رسد این قطعه گسلی در انتهای جنوبی خود، با گسل برازجان اثر متقابل داشته باشد که در این‌صورت خطر لرزهای را افزایش می‌دهد.
وی تصریح کرد: توزیع گسل‌های شناخته شده در سراسر استان که در مرز کوه و دشت گسترده است، به گونه‌ای‌ست که شهرهای شبانکاره، برازجان، اهرم، خورموج، کاکی، کنگان و عسلویه در همسایگی آنها واقع شده‌اند. علاوه بر این، انتهای جنوبی گسل برازجان دوشاخه شده و شاخه شرقی آن، شهر شنبه و روستاهای پیرامون را تحت تاثیر قرار می‌دهد. اگرچه تنها زلزله تاریخی ثبت شده زلزله سال ۱۰۰۸ میلادی شهر سیراف با بزرگای حدود ۶ است، اما زلزله های دستگاهی متعددی دراستان و پیرامون گسل‌های موجود ثبت شده‌اند که بزرگای آنها قابل توجه است و گویای لرزه‌خیزی بالای بیشتر محدوده استان است.
این مدرس دانشگاه افزود: برای مرکز استان و شهر دیر، و روستاهای ساحلی بین این دو شهر، گسل شناخته شده با داده‌های لرزهای قابل توجه به ثبت نرسیده است. اما این امر نباید موجب غفلت از تدابیر لازم برای مواجهه با خطر زمین لرزه در این پهنه استان قرار گیرد.
تجربه‌های تلخ زلزله در بوشهر
این مدرس دانشگاه خاطرنشان کرد: در اوائل صبح روز یکشنبه ۲۹ فروردین ماه ۱۴۰۰ زلزله‌ای با بزرگای حدود ۶ در مقیاس امواج درونی، در فاصله ۲۴ کیلومتری شما خاوری بندر گناوه رخ داد که در پهنه وسیعی از استان بوشهر، استان خوزستان خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد و فارس احساس شد. اگرچه زلزله خسارات جانی نداشت، ولی خسارات قابل توجه مالی به روستاهای مجاور محل وقوع زمین‌لرزه وارد شد.
اشکپور مطلق تصریح کرد: این زلزله ناشی از آزاد شدن انرژی در شاخ‌های از گسل پیش‌ژرفای زاگرس است که از استان خوزستان شروع و در ادامه از شمال و شمال خاور شهرستان‌های دیلم و گناوه عبور می‌کند و تا شبانکاره ادامه می‌یابد.
وی ادامه داد: این قطعه گسلی، به گسل رگ سفید- آغاجاری نیز موسوم است. پس‌لرزه‌های این زلزله تا مدت‌ها تداوم داشت. آن چه که به لحاظ تجربی اثبات شده است، وقوع پس‌لرزه‌ها تا مدت چند هفته و یا چند ماه پس از زلزله اصلی رخ می‌دهند، اما با گذشت زمان، هم تعداد و هم بزرگی آنها کاهش می‌یابد. دوام پس‌لرزه‌ها پس از زلزله اصلی به ساختار زمین‌شناسی و رژیم تکتونیکی حاکم بر منطقه وقوع بستگی دارد و به نظر می‌رسد هر چه میزان سختی پوسته پیرامون زمین‌لرزه بیشتر باشد، پس‌لرزه‌ها مدت زمان بیشتری تداوم دارند.
عضو هیات علمی گروه ژئو فیزیک زمین دانشگاه خلیج فارس گفت: یک شاهد برای این بیان، وقوع زلزله سال ۱۳۹۷ در مجاور گنبد نمکی جاشک با بزرگای ۵.۹ بود که هیچ پس‌لرزه‌های برای آن گزارش نشد و به نظر می‌رسد روانی و سستی لایه‌های مجاور آن رویداد موجب شده است که انرژی باقی‌مانده به صورت تغییر شکل لایه‌ها ظاهر شود.
وی بیان کرد: با توجه به شناسایی چشمه‌های اصلی زلزله درون استان، و نظریه‌های متعدد مبتنی بر تجربه رویدادهای لرزهای داخلی و جهانی در خصوص ایمنی در مقابل پدیده وقوع زلزله، راهکارها، آئین‌نامه‌ها و شیوه‌نامه‌های سازگاری و همزیستی با گسل، به خوبی استاندارد شده و در اختیار متولیان امر قرار دارد. این استانداردها شامل مقاوم سازی، پرهیز از ساخت و سازهای مسکونی، استقرار نیافتن واحدها و تاسیسات حیاتی و صنعتی در حریم گسل، و همچنین ارتقای دانش مدیریت ریسک وقوع زلزله است.
این مدرس دانشگاه خاطرنشان کرد: برخی از اقدامات پیشگیرانه، حاکمیتی و برخی همگانی است. آگاهی بخشی همگانی همراه با اقدامات حاکمیتی، میتواند به زندگی کم ریسک در همسایگی گسل بیانجامد.
رابطه زلزله‌های بوشهر با اکتشاف منابع هیدروکربوری و سفره‌های زیرزمینی
اشکپور مطلق بیان کرد: از یک سو با توجه به عمق وقوع زمین‌لرزه‌های استان که بیشتر مواقع بالاتر از ۱۰ کیلومتر است و از سوی دیگر وجود منابع هیدروکربوری (نفت و گاز) در عمق کمتر از ۵ کیلومتر باعث می‌شود نتوان زمین لرزه‌های استان بوشهر را به اکتشاف و به ویژه استخراج معادن نسبت داد.
وی تاکید کرد: برداشت معادن هیدروکربوری و همچنین آب از سفره‌های زیرزمینی، موجب افت فشار در محل می‌شود که این افت فشار میتواند موجب فرو رفت لایه‌های بالاتر شود، ولی هیچ دلیل علمی و متقنی دال بر تاثیر این پدیده در وقوع زمین‌لرزه وجود ندارد.
عضو هیات علمی گروه ژئو فیزیک زمین دانشگاه خلیج فارس عنوان کرد: رُمبش لایه‌های رسوبی لایه‌های سطحی، در اندک مواردی ممکن است زمین‌لرزه‌های خیلی خفیف ایجاد کند، ولی مقیاس انرژی آزاد شده ناشی از این پدیده، موجب زلزله محسوس و قابل توجهی نخواهند شد.
اشکپور مطلق یادآور شد: کشور ایران بر روی کمربند لرزه‌خیز آلپ-هیمالیا واقع است که در ایران به دوشاخه تقسیم می‌شود، یکی امتداد چین‌های البرز در شمال ایران و دیگری چین‌خوردگی‌های زاگرس در جنوب. لرزه‌خیزی این کمربند، فقط ناشی از فعالیت‌های زمین‌ساختی است و برداشت‌های هیدروکربوری به یقین هیج نقشی در وقوع آنها ندارد.
وی اظهار کرد: یک نمونه از درستی این استدلال، برداشت با حجم بالای منابع هیدروکربوری از کشورهای نفت‌خیز همسایه غربی است که به لحاظ زلزله‌خیزی از مناطق با خطر پایین محسوب می‌شوند. علاوه بر این، در شرق ایران و خراسان جنوبی، شاهد وقوع زلزله‌های با بزرگای ۷ بوده‌ایم و این در حالی‌ست که در آن منطقه فعالیت‌های اکتشافی نفت و گاز صورت نمی‌گیرد.
پیش نشانگرها از زلزله
اشکپور مطلق در خصوص شواهد پیشبینی زلزله بیان کرد: برخی شواهد در ادبیات زلزله شناسی، با عنوان پیش‌نشانگرها شناخته می‌شوند و بروز و ظهور آنها بسیار متنوع است. برخی از این پیش‌نشانگرها، به رفتار موجودات زنده در مقیاس‌های مختلف، از حشرات گرفته تا چهارپایان نسبت داده می‌شود و تجربه شده است.
وی افزود: زمان و فاصله تاثیرپذیری موجودات از وقوع رویداد متنوع است. برخی شواهد از مهاجرت حشراتی نظیر مورچه‌ها، از چند روز قبل از وقوع و از مجاور چشمه رویداد حکایت دارد، در حالی که شواهد دیگری از آشفتگی برخی حشرات و خروج آنها از لانه خود و بی‌قراری چهارپایان و زوزه سگ، چندثانیه قبل از وقوع رویداد و با فاصله قابل توجه از محل رویداد است. این پدیده ناشی از احساس متفاوت درک امواج در موجودات نسبت به انسان است.
عضو هیات علمی گروه ژئو فیزیک زمین دانشگاه خلیج فارس اضافه کرد: نوع دیگر پیش نشانگرها، شامل تغییرات فیزیکی و شیمیایی مواد پیرامون چشمه زمین‌لرزه است به عنوان نمونه تغییر تراز آب‌های زیرزمینی، تصعید گاز رادون از آب درون چاه‌ها و تفییرات شیمیایی ترکیبات آب، افزایش دمای آب چاه‌ها و چشمه‌های سطحی و ... از این نوع هستند.
اشکپور مطلق بیان کرد: پدیده‌های دیگری نظیر زلزله، با وجود شناسایی کامل و دقیق منشاء وقوع آنها، پیچیدگی عوامل موثر در شناخت و فهم پدیده موجب شده است که تا کنون مشخصات دقیق وقوع آنها ناشناخته بماند. البته به احتمال قوی، توسعه تکنولوژی هوش مصنوعی در آینده نه چندان دور، به یاری بشر در زمینه پیشبینی زمین‌لرزه هم خواهد آمد.
وی گفت: امروزه با پیشرفت و توسعه علم و تکنولوژی، علت وقوع بیشتر این رویدادها شناخته شده است.
برای برخی از رویدادها نظیر سیل و طوفان و آتشفشان، علاوه بر شناخت علت وقوع پدیده، پیشبینی زمانی و مکانی وقوع رویداد هم با دقت قابل قبول امکان پذیر شده است. اما پدیده‌های دیگری نظیر زلزله، با وجود شناسایی کامل و دقیق منشا وقوع آنها، پیچیدگی عوامل موثر در شناخت و فهم پدیده موجب شده است که تا کنون مشخصات دقیق وقوع آنها ناشناخته بماند. البته به احتمال قوی، توسعه تکنولوژی هوش مصنوعی در آینده نه چندان دور، به یاری بشر در زمینه پیشبینی زمین‌لرزه هم خواهد آمد.
زلزله، بلای طبیعی نیست
این مدرس دانشگاه گفت: با نام بردن از رویدادهای طبیعی نظیر زلزله، آتشفشان، سیل و طوفان به عنوان بلاهای طبیعی که در ادبیات متداول است، موافق نیستم و نبود مدیریت سازگاری با این رویدادها را عامل این برداشت می‌دانم.
اشکپور مطلق ادامه داد: این پدیده‌ها وابسته به ذات و سرشت کره زمین و ناشی ازپویایی و تکامل آن است. زمانی ما با این پدیده‌ها مواجه نمی‌شویم که هیچ فعالیت درون زمینی و یا جوّی وجود نداشته باشد که در آن صورت ادامه حیات بشر روی کره زمین ناممکن می‌شود. البته فعالیت‌های خودخواهانه امروزی بشر عامل تشدید برخی از رویدادهای آسیب رسان نظیر سیل، طوفان، تغییرات شرایط اقلیمی، فروافت دشت‌ها و ... است. اما رویدادهایی که منشاء درونی دارند نظیر زلزله و آتشفشان، جز جدایی ناپذیر فعالیت‌های طبیعی کره زمین است و از آغاز شکل‌گیری کره زمین وجود داشته و ادامه خواهد یافت.
وی تصریح کرد: امروزه با پیشرفت و توسعه علم و تکنولوژی، علت وقوع بیشتر این رویدادها شناخته شده است. برای برخی از رویدادها نظیر سیل، طوفان و آتشفشان، علاوه بر شناخت علت وقوع پدیده، پیشبینی زمانی و مکانی وقوع رویداد هم با دقت قابل قبول امکان پذیر شده است.
عضو هیات علمی گروه ژئو فیزیک زمین دانشگاه خلیج فارس بیان کرد: با توجه به شناسایی چشمه‌های اصلی زلزله درون استان، و نظریه‌های متعدد مبتنی بر تجربه رویدادهای لرزهای داخلی و جهانی در خصوص ایمنی در مقابل پدیده وقوع زلزله، راهکارها،آیین‌نامه‌ها و شیوه‌نامه‌های سازگاری و همزیستی با گسل، به خوبی استاندارد شده و در اختیار متولیان امر قرار دارد.
این استانداردها شامل مقاوم سازی، پرهیز از ساخت و سازهای مسکونی، استقرار نیافتن واحدها و تاسیسات حیاتی و صنعتی در حریم گسل، و همچنین ارتقای دانش مدیریت ریسک وقوع زلزله است. برخی از اقدامات پیشگیرانه، حاکمیتی و برخی همگانیست. آگاهی بخشی همگانی همراه با اقدامات حاکمیتی، میتواند به زندگی کم ریسک در همسایگی گسل بیانجامد.
